شجریان، مردی که با مهر آمد و با مهر رفت

سالگرد درگذشت شجریان، مردی که با مهر آمد و با مهر رفت

در این مقاله به استاد شجریان، مردی که با مهر آمد و با مهر رفت میپردازیم. محمّدرضا شجریان متولد 1 مهر 1319 یکی از موسیقیدانان و خوانندگان برجسته موسیقی سنتی ایرانی به شمار می‌آید. او در میان علاقه‌مندان به موسیقی به عنوان «استاد آواز ایران» و «خسرو آواز ایران» شناخته میشود و بسیاری از مردم او را مهم‌ترین شخصیت موسیقی ایرانی و یکی از نمادهای بارز فرهنگ و موسیقی ایران‌زمین میدانند. شجریان همچنین در سطح بین‌المللی شهرتی قابل توجه دارد و موفق به دریافت جایزه خداوندگار موسیقی از بنیاد آقاخان و نامزدی جایزه گرمی شده است.

اسپیکر هارمن کاردن مدل Aura Studio 4

15,400,000 تومان مشاهده و خرید

شجریان علاوه بر فعالیت‌های موسیقایی، خوش‌نویس خط نستعلیق نیز بود. او رئیس شورای عالی خانه موسیقی ایران و بنیان‌گذار گروه شهناز، شرکت دل‌آواز، باغ هنر بم و طراح چند ساز موسیقی بود. فعالیت‌های او در قرائت قرآن نیز به خوبی شناخته شده است و تلاوت «دعای ربنا» یکی از معروف‌ترین آثار او در این زمینه است.

شجریان در آثار خود از اشعار کلاسیک شاعرانی چون حافظ، سعدی، مولانا، عطار، باباطاهر و خیام بهره برده و در برخی کنسرت‌ها و کارهایش از شعر نو شاعران معاصر مانند فریدون مشیری، نیما یوشیج، سهراب سپهری، محمدرضا شفیعی کدکنی، مهدی اخوان ثالث و هوشنگ ابتهاج استفاده کرده است.

زندگی و فعالیت‌های موسیقی

در نوجوانی و جوانی

محمدرضا شجریان در 1 مهر 1319 در مشهد به دنیا آمد. او از کودکی آواز خواندن را آغاز کرد و به خاطر استعداد و صدای خوبش، تحت تعلیم پدر خود که قاری قرآن بود، به پرورش صدای خود پرداخت.

در سال 1331، برای نخستین بار صدای تلاوت قرآن او از رادیو خراسان پخش شد. در سال 1338، شجریان به دانش‌سرای مقدماتی مشهد رفت و برای اولین بار با یک معلم موسیقی آشنا شد. پس از دریافت دیپلم از دانش‌سرای عالی، به استخدام آموزش و پرورش درآمد و در این زمان با ساز سنتور آشنا شد و به یادگیری این ساز نزد جلال اخباری پرداخت.

شجریان در سال 1340 با فرخنده گل‌افشان ازدواج کرد و حاصل این ازدواج سه دختر به نام‌های فرزانه، افسانه و مژگان و یک پسر به نام همایون بود. در سال 1346، او با احمد عبادی آشنا شد و همچنین در کلاس اسماعیل مهرتاش شرکت کرد. در همین سال، برای یادگیری خوشنویسی به انجمن خوش‌نویسان ایران نزد ابراهیم بوذری رفت.

شجریان از سال 1347 به یادگیری خوشنویسی نزد حسن میرخانی ادامه داد و در سال 1349 موفق به کسب درجه ممتاز در خوشنویسی شد. محمدرضا شجریان تا سال 1350 به خاطر اینکه پدرش میخواست خانواده آنها بیشتر به خاطر قرائت قرآن شناخته شوند، با نام مستعار سیاوش بیدگانی با رادیو همکاری میکرد. اما بعد از آن پدرش به او اجازه داد تا از نام اصلی‌اش استفاده کند.

او تا سال 1347 در استخدام آموزش و پرورش بود و پس از مدتی تدریس و مدیریت مدارس، به وزارت منابع طبیعی منتقل شد. در 1350، شجریان با فرامرز پایور آشنا شد و یادگیری سنتور و ردیف‌های آوازی را نزد او ادامه داد. همچنین در سال 1351 در برنامه گل‌ها با نورعلی‌خان برومند آشنا شد و شیوه آوازی حسین طاهرزاده را نزد او آموخت.

از سال 1352 به مدت طولانی، شجریان نزد عبدالله دوامی ردیف آوازی و شیوه‌های تصنیف‌خوانی را یاد گرفت. در آن زمان، او به همراه گروهی از هنرمندان به عضویت مرکز حفظ و اشاعه موسیقی به سرپرستی داریوش صفوت درآمد. در سال 1354، اجرای زنده راست‌پنج‌گاه در جشن هنر شیراز به همراه محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ‌فر مورد استقبال قرار گرفت و در یک آلبوم موسیقی با همین نام منتشر شد. در آن زمان، راست‌پنج‌گاه به‌ندرت اجرا میشد و در حال فراموشی بود.

جوانی و آغاز فعالیت‌ها

محمدرضا شجریان در سال 1356 در مسابقه تلاوت قرآن کشوری موفق به کسب مقام نخست شد. در همان سال، او شرکت دل‌آواز را تأسیس کرد. اما در سال 1357، با شروع تغییرات سیاسی، شجریان همکاری خود را با سازمان‌های دولتی مانند رادیو به‌دلیل مشکلات روحی و سیاست‌های غیرقابل قبول آن زمان متوقف کرد. او در مصاحبه‌ای اشاره کرد که در آن زمان حس میکرد سیاست‌های رادیو، دچار ابتذال فرهنگی شده است.

همچنین، دیگر هنرمندان مانند گروه‌های شیدا و عارف و هوشنگ ابتهاج نیز به نشانه اعتراض از رادیو خارج شدند. بعد از این وقایع، محمدرضا لطفی کانون چاووش را با حمایت هوشنگ ابتهاج تأسیس کرد. اکثر اعضای این کانون، اعضای سابق گروه‌های شیدا و عارف بودند. شجریان و شهرام ناظری در چند آلبوم مشترک به‌ویژه آلبوم چاووش 2، که شامل سرودهای معروف «شب‌نورد» و «آزادی» بود، همکاری کردند.

فعالیت‌های هنری و زندگی شخصی

در دهه 1360، شجریان همکاری گسترده‌ای با پرویز مشکاتیان آغاز کرد و آلبوم‌های متعددی چون «بیداد»، «آستان جانان» و «دستین» را تولید کرد. این آلبوم‌ها به‌خصوص «بیداد» به‌خاطر محتوای انتقادی و اجتماعی‌اش مورد توجه قرار گرفت. شجریان در این دوران به همراه گروه عارف، کنسرت‌هایی در خارج از ایران برگزار کرد.

در سال 1370، شجریان کنسرت‌هایی را در اروپا و آمریکا برگزار کرد که به‌دنبال آن آلبوم‌های «پیام نسیم» و «دل مجنون» منتشر شد. او در 1371 بعد از جدایی از همسر اولش، فرخنده گل‌افشان، با کتایون خوانساری ازدواج کرد و صاحب پسری به نام رایان شد. شجریان همچنین آلبوم‌های مختلفی از جمله «آسمان عشق» و «چشمه نوش» را منتشر کرد.

در سال‌های بعد، او به همراه پسرش همایون شجریان در کنسرت‌های متعددی شرکت کرد و آلبوم «یاد ایام» را منتشر کرد. شجریان در سال 1378، جایزه پیکاسو را از یونسکو دریافت کرد و به همراه حسین یوسف‌زمانی، آلبوم «بوی باران» را منتشر کرد. همکاری‌های او با حسین علیزاده و کیهان کلهر در اوایل دهه 1380 ادامه یافت و نخستین آلبوم این همکاری، «زمستان است» بود که بر اساس شعر مهدی اخوان ثالث اجرا شده است.

محمدرضا شجریان در سال 1381 دو آلبوم به نام‌های «بی تو به‌سر نمی‌شود» و «فریاد» منتشر کرد که این آثار با همکاری حسین علیزاده، کیهان کلهر و همایون شجریان اجرا شدند و نامزد جایزه گرمی گردیدند. این گروه در زمستان سال 1382 برای کمک به زلزله‌زدگان بم کنسرتی تحت عنوان «هم‌نوا با بم» در تهران برگزار کردند و درآمد حاصل از فروش دی‌وی‌دی این کنسرت را به پروژه «باغ هنر بم» که شجریان آن را تأسیس کرده بود، اختصاص داد.

در پاییز 1384 نیز این گروه کنسرت دیگری برگزار کردند که منجر به انتشار آلبوم‌های «ساز خاموش» و «سرود مهر» شد، اما پس از آن همکاری این چهار نفر به پایان رسید. از سال 1386 به بعد، شجریان به همکاری با گروه آوا ادامه داد و کنسرت‌هایی در تهران، اصفهان، اروپا، آمریکا و کانادا اجرا کرد. در این دوران دو اثر به نام‌های «غوغای عشق‌بازان» (آلبوم صوتی) و «کنسرت محمدرضا شجریان و گروه آوا» (آلبوم تصویری) نیز به بازار عرضه شد.

شجریان در این دوران همراه با پسرش همایون، موسیقی اصیل و سنتی ایرانی را ترویج میکرد. پس از کنسرت شجریان در ونکوور کانادا، روزنامه کانادایی گلوب اند میل او را به عنوان «افسانه موسیقی شرق» معرفی کرد.

در سال 1387، محمدرضا شجریان یک گروه موسیقی به نام «گروه شهناز» تأسیس کرد که این نام به افتخار جلیل شهناز (نوازنده معروف تار) انتخاب شد. از جمله اعضای این گروه میتوان به مژگان شجریان (دختر او) و مجید درخشانی (نوازنده تار و سه‌تار) اشاره کرد. شجریان از آن زمان با این گروه فعالیت کرده و یکی از ویژگی‌های مهم این گروه، استفاده از سازهای ابداعی خود شجریان است که برخی از آن‌ها ویژگی‌هایی دارند که میتوانند به عنوان جایگزین سازهای غربی مانند ویولن استفاده شوند.

آلبوم‌های «بی‌تو به‌سر نمیشود»، «فریاد»، «هم‌نوا با بم»، «جام تهی»، «ساز خاموش»، «سرود مهر»، «غوغای عشق‌بازان»، «کنسرت محمدرضا شجریان و گروه آوا»، «آه باران» و «رندان مست» همگی در دهه 1380 به شرکت دل‌آواز منتشر شدند.

در اوایل دهه 1390، شجریان آلبوم صوتی «مرغ خوش‌خوان» و دو آلبوم تصویری «کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در دبی» و «کنسرت محمدرضا شجریان و گروه شهناز در تهران» را منتشر کرد. بعد از آن، به‌طور موقت با برادران پورناظری (تهمورس و سهراب پورناظری) همکاری کرد که حاصل آن آلبوم «رنگ‌های تعالی» بود، هرچند این اثر به‌صورت رسمی منتشر نشد و تنها بر روی اینترنت پخش گردید.

شجریان پس از این همکاری در سال 1393 دوباره به همراه گروه شهناز و با حضور سعید فرج‌پوری یک تور کنسرت جهانی به نام «سرگشتگان عشق» برگزار کرد. در سال 1391، شجریان به مناسبت زادروز بهرام بیضایی به خانه او در کالیفرنیا رفت و در بهار سال بعد در آواخوانی آرش بیضایی در دانشگاه استنفورد حضور یافت.

در پنجم مهرماه 1395، آلبوم «طریق عشق» که اثر مشترک شجریان و پرویز مشکاتیان بود، منتشر شد و همایون شجریان آن را در تالار وحدت رونمایی کرد. در بیستم اسفندماه 1398، آلبوم «خراسانیات» که اثر مشترک شجریان و پرویز مشکاتیان با اشعاری از ملک‌الشعرای بهار و باباطاهر بود، منتشر شد.

استادی و شاگردان

محمدرضا شجریان در زمینه آواز به تعلیم شاگردان زیادی پرداخته که برخی از معروف‌ترین آن‌ها عبارتند از: معصومه مهرعلی، حسام‌الدین سراج، مظفر شفیعی، قاسم رفعتی، همایون شجریان، ایرج بسطامی، علی رستمیان، محسن کرامتی، علی جهاندار، حمیدرضا نوربخش، سینا سرلک و محمد اصفهانی.

درگذشت

محمدرضا شجریان در پیامی ویدئویی برای تبریک نوروز 1395 با ظاهری متفاوت و موهای کوتاه شده حضور یافت و برخی سایت‌ها خبر از ابتلای او به سرطان دادند. بهرام بیضایی پس از مشاهده این ویدئو تحت تأثیر قرار گرفت و شعری برای شجریان سرود که در زادروزش منتشر شد.

از اوایل بهمن 1398، وضعیت ریه‌های شجریان رو به وخامت گذاشت و او برای عمل جراحی بستری شد، اما 20 روز بعد از مرخص شدن، مجدداً به‌دلیل مشکلات تنفسی به بخش مراقبت‌های ویژه منتقل شد. او تا فروردین 1399 در بیمارستان ماند و بعد از آن به خانه بازگشت.

اسپیکر هارمن کاردن مدل Onyx Studio 8

12,590,000 تومان مشاهده و خرید

محمدرضا شجریان چهار سال پس از آخرین ظهورش در دوربین، روز یکشنبه 13 مهر 1399 به دلیل افت سطح هوشیاری به بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان جم منتقل شد و در عصر پنجشنبه 17 مهر 1399 در سن 80 سالگی درگذشت. همایون شجریان، پسر او، با انتشار پیامی در اینستاگرام خبر فوت پدرش را اعلام کرد و پس از درگذشت او، ایران و جهان در سوگ او بودند.

محمدرضا شجریان در کنار آواز و ردیف‌نوازی خود، با تلاش و پایداری بی‌نظیرش، به حفظ و اشاعه فرهنگ و موسیقی ایرانی در دنیا پرداخته و به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین هنرمندان تاریخ موسیقی ایران شناخته میشود.

.

کلام آخر

سالگرد درگذشت استاد محمّدرضا شجریان، فرصتی است تا یاد و خاطره این هنرمند بزرگ و تأثیرگذار را گرامی بداریم و به موسیقی های این استاد ارزشمند ایرانی از طریق اسپیکر و هدفون گوش بدهیم. شجریان با صدای دلنشین و هنر بی‌نظیرش در موسیقی سنتی ایرانی، نقشی ماندگار در تاریخ هنر ایران ایفا کرد. او با اشعار غنی و روح‌بخش از شاعران بزرگ، نه تنها دل‌های مردم را تسخیر کرد، بلکه فرهنگ و هویت ایرانی را در سطح جهانی ترویج داد. یادش همیشه در دل‌ها و نغمه‌های ما زنده خواهد ماند.