نگاهی به موسیقی بندری هرمزگان؛ شور جنوب ایران
موسیقی جنوب ایران ریشه در فرهنگ، طبیعت و تاریخ کهن این منطقه دارد. آفتاب تند، دریاهای مواج و معاشرت تاریخی مردم با ملل دیگر، همگی تأثیر عمیقی بر فرم‌ها و ریتم‌های موسیقیایی گذاشته‌اند.
در استان‌های هرمزگان، بوشهر و خوزستان گونه‌های متنوعی از موسیقی سنتی وجود دارد که مهم‌ترین شاخه آن موسیقی بندری هرمزگان است. این موسیقی همواره شور و هیجان را با فضای صمیمی بندری تلفیق میکند و بازتاب‌دهنده روحیه گرم و خونگرم جنوب ایران است.
ریشه‌های تاریخی و تأثیر بردگان آفریقایی
تاریخ شکل‌گیری موسیقی فعلی در نوار ساحلی جنوب را میتوان با دوران تجارت برده‌ها پیوند زد. هنگامی که کشتی‌های حامل بردگان آفریقایی برای خرید و فروش در بنادر جنوب ایران پهلو میگرفتند، فرهنگ و موسیقی آنان به‌تدریج در زندگی روزمره مردم منطقه ریشه دواند.
سیاهان برای کاستن از غم و دردِ دوری از وطن، شب‌ها گرد هم جمع میشدند و با آواها و سازهای سنتی خود نواهای حزن‌انگیز و در عین حال پرقدرتی میساختند. در طول زمان، این موسیقی از بستر جدید الهام گرفت و با ذوق بومی هرمزگان درآمیخت و در نهایت به موسیقی بندری و همچنین موسیقی مناطق دیگر جنوب تبدیل شد.
ویژگی‌های ریتمیک موسیقی بندری
مهم‌ترین مشخصه موسیقی بندری، ریتم شاد و پرانرژی آن است. این ریتم، برگرفته از موسیقی آفریقایی و همین‌طور تأثیرپذیرفته از شرایط اقلیمی گرم جنوب ایران است. ضرباهنگ کوبه‌ای قدرتمند، ضرب‌های تند و پیاپی و همنشینی چند ریتم از جمله ویژگی‌های جذاب این سبک محسوب میشود. تک‌نوازی‌ها و رقص‌های آیینی نیز نقش کلیدی در بیان شور و هیجان جمعی دارند و تماشای آنها حس شادی و گرمای بندر را به مخاطب انتقال میدهد.
شکل‌های برجسته موسیقی جنوب
- بندری: مشهورترین شیوه اجرای موسیقی جنوب با ریتم‌های تند و جذاب.
- سبالو: الگویی از موسیقی‌های محلی با سروده‌های حماسی و آیینی.
- یزله: آواهایی کوتاه، غالباً بدون همراهی گسترده ساز که بیشتر در جمع‌های خانوادگی یا آیینی خوانده میشود.
- لیوا: فرمی از موسیقی شاد همراه با رقص گروهی. ریشه آن به آفریقا میرسد و معمولاً از دهل‌های بزرگ و ساز بادی لیوا بهره میبرد.
- زار: مراسم آیینی و درمانی با ریشه‌های عمیق در باورهای سنتی مردم جنوب.
- موسیقی زار: زیرمجموعه‌ای از مراسم زار با آواها و سازهای اختصاصی که برای شفای بیماران روحی استفاده میشود.
- شروه: نوعی آواز حزن‌انگیز و آرام در جنوب ایران که بیشتر در سوگواری‌ها و آیین‌های مذهبی اجرا میشود.
- چاوشی: آواهای آیینی و مذهبی با سبک خاصی از تحریر و فواصل صوتی.
- لالایی بندری: نغمه‌های آرامی که مادران برای خواباندن کودکان میخوانند.
- نیمه‌خوانی: شیوه‌ای از آواز جمعی که بخش‌هایی از شعر در پاسخ به یک آوازخوان به صورت گروهی پاسخ داده میشود.
موسیقی عزاداری در هرمزگان
عزاداری جنوب ایران نیز رنگ و بوی منحصربه‌فردی دارد. در این منطقه، علاوه بر نوحه‌سرایی و سینه‌زنی، از سازهایی همچون سنج و دمام برای تقویت حس سوگ و هیجان بهره میگیرند. سنج با ضربات کوبه‌ای خودش ریتم اصلی را شکل میدهد و دمام هم مانند یک طبل بزرگ است که ضربات آن عمق سوگواری را بیش از پیش نمایان میکند. هرچند در مراسم عزا سازهای دیگر مثل قلم جُفتی یا تمبک بندری به‌کار نمیروند، اما سورنا و دهل گاهی نقش همراهی‌کننده را دارند تا فضای مراسم را ویژه‌تر کند.
تأثیر گویش‌ها بر موسیقی هرمزگان
همان‌طور که در بخش‌های مختلف هرمزگان، گویش‌ها و لهجه‌های متفاوتی مانند بندری، لاری، مینابی و دیگر موارد وجود دارند، سبک و سیاق موسیقی نیز در هر منطقه با دیگری فرق دارد. حتی نحوه نواختن یک ساز مانند سورنا در میناب با بندرعباس تفاوت‌هایی دارد که در لحن و نغمه آثار کاملاً نمایان است. این تفاوت‌ها به موسیقی هرمزگان تنوعی جالب میبخشد؛ به گونه‌ای که هر منطقه، هویت موسیقایی خاص خود را حفظ کرده و شنونده با هر سفر، تجربه‌ای تازه کسب میکند.
سازهای کلیدی در موسیقی بندری
عمده سازهای موسیقی بندری شامل سورنا، دهل، کسر، پیپه، قلم جُفتی، سما (دف یا دایره) و عود هستند. اغلب این سازها کوبه‌ای‌اند و مسئول حفظ ریتم و ایجاد انرژی در اجرا هستند. وجود سازهای بادی مانند سورنا و قلم جُفتی، ملودی اصلی را شکل میدهد و با کمک سازهای کوبه‌ای، حالتی چندریتمی یا پلی‌ریتمی پدید می‌آورد. این پلی‌ریتمی جذابیت و تنوع شنیداری موسیقی بندری را دوچندان میکند.
سورنا در آیین‌های شادی و عزا
سورنا از قدیمی‌ترین سازهای بادی در منطقه میناب است که طولش نسبت به نمونه‌های مشابه در ایران بیشتر است. صدای قدرتمند و رسای آن در عروسی‌ها فضای جشن را پرشور میسازد و در مراسم عزا گاه همراه دهل، فضایی حزن‌آلود و سنگین خلق میکند. استفاده از سورنا در مراسم سوگواری نوعی احترام آیینی به شخص درگذشته تلقی میشود و معمولاً با ریتمی آهسته‌تر همراه است.
قلم جُفتی و تحول آن از کَلَم
قلم جُفتی از سازهای ویژه هرمزگان به شمار میرود. در گذشته، نوع ابتدایی این ساز را کَلَم مینامیدند و تنها یک نی داشت؛ اما با گذشت زمان، هنرمندان منطقه، این ساز را به صورت مضاعف درآوردند تا صدای پرتری داشته باشد. هر نی یک قمیش جداگانه دارد و ترکیب دو نی با هم به ضخامت صوت و تنوع ملودیک بیشتری می‌انجامد. همین تحول باعث شد قلم جُفتی جایگاه ویژه‌ای در اجرای مراسم شادی پیدا کند.
دهل، گپ‌دهل و نقش آنها در ریتم
دهل و گپ‌دهل (مارساز) دو ساز کوبه‌ای مهم هستند که در عروسی‌ها و مراسم آیینی جنوب هرمزگان کاربرد زیادی دارند. گپ‌دهل از لحاظ قطر، بزرگ‌تر است و وظیفه ایجاد ریتم پایه را بر عهده دارد. این ساز را از دو طرف با دست و چوب مینوازند و صدای پرحجم و عمیقی تولید میکند. در مقابل، دهل اندازه کوچکتری دارد و اگر همراه کسر و پیپه نواخته شود، گروه‌نوازی کوبه‌ای کاملی شکل میگیرد.
کسر و پیپه؛ مکمل‌های ریتمی
در کنار دهل، دو ساز کوبه‌ای دیگر با نام کسر و پیپه نقش مکمل را ایفا میکنند. کسر اغلب ریتم‌های شکسته و پرتحرک را اجرا میکند تا فضای ریتمی پیچیده‌تر شود. پیپه نیز ضرب موسیقی اصلی ریتم را هدایت میکند و در بخش‌هایی با چوب نواخته میشود. ترکیب سه ساز دهل، کسر و پیپه، ساختار ریتمی پلی‌ریتمیک را خلق میکند که یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های موسیقی بندری محسوب میشود.
سما (دف یا دایره) در مراسم زار
سما همان دف یا دایره است که در مراسم زار و مولودخوانی بیشتر از آن استفاده میشود. گاه این ساز را در تعداد یک تا پنج یا حتی بیشتر مینوازند تا فضایی آیینی و رمزآلود خلق کند. در جزیره قشم نیز از سما برای همراهی با عود یا گبوس بهره میگیرند. سیمای آیینی دف در هرمزگان بازتاب پیوندهای فرهنگی مردم این استان با سایر نقاط ایران و جهان اسلام است.
نگاهی به مراسم زار و موسیقی زار
زار، جریانی آیینی است که ریشه در فرهنگ آفریقا دارد و برای درمان اختلالات روحی و روانی استفاده میشود. در این مراسم، افراد خاصی که مهارت ویژه در نواختن و خواندن دارند، آهنگ‌ها و ریتم‌هایی را اجرا میکنند تا بیمار را در حالت خلسه قرار دهند و به پاکسازی روانی او کمک کند. موسیقی زار با دیگر اشکال موسیقی بندری در لحن و سازبندی تفاوت دارد. صدای سما، دهل زار (یا دهل‌یابی)، عود و نی‌های خاص در این مراسم بسیار شنیده میشود.
آیین‌های مذهبی و تاثیر موسیقی عربی
به دلیل همجواری استان هرمزگان با کشورهای عربی، موسیقی عربی نیز تأثیری انکارناپذیر بر آهنگ‌ها و آیین‌های جنوب ایران داشته است. این تأثیر در مولودخوانی اهل سنت، ادعیه یا برخی نغمه‌های مراسم زار قابل مشاهده است. گاه رنگ‌وبوی هندی هم در موسیقی زار شنیده میشود که نشان‌دهنده تعامل فرهنگی گسترده بنادر جنوب با سایر فرهنگ‌های دریایی است.
مناجات و شاهنامه‌خوانی در جنوب
در کنار موسیقی بندری و مراسم آیینی، مناجات و شاهنامه‌خوانی نیز جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ جنوب ایران دارد. برخی افراد مسن و با تجربه، در شب‌های طولانی زمستان یا مناسبت‌های خاص، اشعار شاهنامه را با آوازی حماسی دکلمه میکنند و حاضران را به دنیای اسطوره و ادب میبرند. این شیوه خواندن، گاه با سازهایی همچون سورنا همراه است که جلوه‌ای باشکوه به مجلس میبخشد.
نقش رقص‌های بومی در موسیقی بندری
موسیقی بندری در بسیاری از مواقع با رقص‌های بومی همراه میشود. مانند رقص لیوا یا رقص خنجرسازی که ریشه در سنت‌های کهن آفریقایی دارند. این رقص‌ها بیشتر به صورت گروهی اجرا میشوند و همگام با ضرباهنگ سازهای کوبه‌ای، فضایی پرشور ایجاد میکنند. مردان و زنان در دایره‌هایی منسجم می‌رقصند و ضرب‌های پایکوبی را با ملودی درهم می‌آمیزند و لحظات خاطره‌انگیزی میسازند.
جذابیت گویش بندری در آوازها
گویش بندری با لغات و اصطلاحات محلی، صمیمیت خاصی به آوازها میدهد. برخی اشعار فولکلوریک، داستان‌های عاشقانه یا حکایت‌های طنز را در قالب شعرهای کوتاه بازگو میکنند. ترکیب این شعرها با سازهای گرم و پرانرژی بندری، موسیقی منطقه را برای گردشگران و علاقه‌مندان، منحصربه‌فرد و جذاب میسازد و هویت فرهنگی هرمزگان را پررنگ‌تر نشان میدهد.
تأثیر طبیعت بر شکل‌گیری موسیقی بندری
خلیج فارس و دریای عمان با امواج خروشان و نسیم گرمسیری خود، هرم گرمایی را بر تن موسیقی بندری نشانده‌اند. نوازندگان و خوانندگان، تأثیر سرما و گرما، جزرومد دریا و حتی طوفان‌های سهمگین را در سروده‌های خود بازتاب میدهند. صدای مرغان دریایی یا همهمه ساحل نیز گاه در زمینه آهنگ‌ها شنیده میشود و حس نزدیکی به دریا را در مخاطب ایجاد میکند.
آینده موسیقی بندری؛ از سنت تا نوگرایی
با وجود پیشینه طولانی و نفوذ فرهنگ‌های گوناگون، موسیقی بندری همچنان زنده و پویاست. امروزه جوانان هرمزگانی در تلاش‌اند تا با تلفیق تکنیک‌های جدید موسیقی جهانی با ریتم‌های سنتی بندری، آثار ابتکاری و خلاقانه خلق کند. برخی گروه‌های جدید با افزودن سازهای مدرن مانند گیتار الکتریک یا کیبورد، جلوه‌هایی تازه به شور جنوب میبخشند. این فرایند نوگرایی هرچند انتقاد برخی سنت‌گرایان را برانگیخته، اما نشان از پویایی ذاتی این موسیقی دارد.
کلام آخر
موسیقی بندری هرمزگان، شور جنوب ایران را در قالبی شنیداری و دیداری عرضه میکند. این موسیقی، آمیزه‌ای از فرهنگ‌های بومی، عربی، آفریقایی و هندی است که در گذر تاریخ شکل گرفته و هویت منطقه را بالنده کرده است.
سازهای کوبه‌ای، آوازهای پرریتم، رقص‌های گروهی و آیین‌های آیینی چون زار، همگی گواهی بر تنوع و غنای فرهنگی مردم جنوب‌اند. امروزه نیز علاقه‌مندان میتوانند با سفر به بنادر زیبای هرمزگان و شرکت در مراسم محلی، از این میراث ارزشمند بهره‌مند شوند.
پاسخگوی سوالات شما هستیم
دیدگاهی وجود ندارد!